Acem ve Tâcîk Tabirleri Üzerine

Arapçada, yabancı ve gayr-i Arap manasına gelen Acem kelimesi Araplarca İslamiyet döneminde ilk fetihler sırasında özellikle İranlılar için kullanılmaya başlansa da 9. yüzyıldan itibaren etnik ve coğrafi olarak Arap olmayan toplum ve coğrafyayı ifade etmek için kullanılmaya başlanır. Osmanlı Türkçesi, ilmi ve coğrafi terimler açısından Arapça'nın etkisi altında kaldığından Arapların millet veya halk olarak Arap ile Arap olmayan, coğrafi olarak da Arap coğrafyası ile dışındaki coğrafya ayrımına, Osmanlılar da coğrafi olarak Acem tabirini vurgulamaya başlamışlardır. Osmanlı devrinde 15. ve 17.  yüzyıllar arasında, Acemistan, Bilâd-ı Acem veya Vilâyet-i Acem tabirleri ile kast edilen coğrafî mekan sadece bugünkü İran'ı değil Horasan'ı ve bütün Türkistan'ı da içine almaktadır. Nitekim 15. asır Osmanlı tarihçilerinden Aşıkpaşazade, Semerkand'da müderrislik ve Uluğ Bey'in hocalığını yapan ve bir ara Semerkand Rasathanesi'ni de yöneten Kadızade-i Rumi için "Vilayet-i Acem'de Kadızade-i Rumi demekle meşhur olur durur" ifadesini kullanmaktadır. 16. asırda  Şeyhülislam Hoca Saadeddin Efendi de, Türkistan'dan Bursa'ya gelip yerleşen Emir Buhârî'nin "Vilâyet-i Acem'den  Buhârâ'da" dünyaya geldiğini ifade etmektedir. 17. asrın ikinci yarısı ile 18. asrın ilk yarısında Bursa'da yetişen şair ve tezkirecilerden İsmail Beliğ (ö. 1729), Güldeste-i  Riyaz-ı İrfan adlı eserinde, Şeyh Ahmed Efendi hakkında da "Diyar-ı Acem'den ve Buhârâ'dan  gelip, Fatih döneminde Bursa'ya yerleştiğini kaydetmektedir. Osmanlı devrinde, Azerbaycan ve Azerbaycan Türkleri için de, Acem denildiği bilinmektedir. Genel olarak "Acem'e gitti" veya "geldi" tarzındaki ifadelerle 18. asrın ilk yarısına kadar Osmanlı kaynaklarında Acem veya Acemistan gibi tabirler ile karşılaşıldığında, o dönem için bu coğrafî tabirin bugünkü İran'dan daha geniş bir manası olduğu anlaşılmaktadır.

Yine İranlı manasında kullanılan Tâcîk kelimesi ise Acem'e göre daha dar manada kullanılmıştır. Pehlevice Taçik, Yeni Farsça Tacîk/Tazî, İranlıların Araplara ve özellikle Bedevi Araplara verdiği bir isimdi. Farsça Taçik/Tazik adı önce “Arap” demek iken 7. yy’dan sonra “Arap dinine mensup kişi, Müslüman” anlamını kazanmıştır. Müslüman olmayan Türkler ve Farslar, Maveraünnehir ve Horasan’da İslamiyeti kabul eden Fars ve Türklere Tâcîk demiştir. Dîvân-ı Lugāti’t-Türk’te ve Kutadgu Bilig’de Tâcîk “İranlı” mânasındadır. Daha sonra Moğol-İlhanlı devrinde de Tâcîk kelimesi İranlı manasında kullanılmıştır. Timur devri tarihlerinde İranlılara karşı kullanılan "Tâcîk-i fitne-engiz" ifadesi ile sıkça karşılaşılır. Safeviler devrinde ise Tâcîk adı genel olarak devletin mülki teşkilatında hizmet gören İranlı unsurlar için kullanılmıştır. Acem kelimesi günümüzde siyasi ve coğrafi manada geçerliliğini kaybederken Tâcîk kelimesi ise sadece Tacikistan, Özbekistan ve Afganistan gibi Orta Asya ülkelerinde Farsça konuşan Sünni halkı tanımlamak için kullanılmaktadır.