İşte bu dönemde Konya ve Selçuklu sarayı, Moğol-İlhanlı yönetiminin etkisiyle İranlı bürokratların kesin etkisi altına girmişken, batı uc bölgelerinde, Türkmenlik ve Türkçe, bilinçli bir tepkiyi temsil etmekte idi. Selçuklu yönetiminin çöktüğü ve Anadolu'nun Moğol-İlhanlı tahakkümü altında olduğu bir devirde Kırşehir'de yaşayan Gülşehrî, Moğol-İlhanlı hükümdarı Gazan Han'a ithaf ettiği 1301 tarihli Farsça "Felekname" adlı eserden sonra şöhret kazanmış kendisini Attâr, Nizâmî, Sa‘dî, ve Mevlânâ gibi Farsça edebiyatın en büyük şairlerinin takipçisi saymış ve kendisini onlarla aynı daire içinde görmüştür. Eserlerindeki bazı beyitlerden onun Kırşehir’de zâviye sahibi, müridi çok ve bütün şehir halkınca tanınan, evinde her gece semâ yapılan, saygıyla eli öpülen meşhur bir sûfî olduğu öğrenilmektedir. "Felekname" adlı eserle Farsçada başarısını kanıtladıktan sonra Türk diliyle Farsçasından geri kalmayan bir başarıya ulaşmayı ümit ederek Feridüddin Attâr’ın 1221 tarihli Farsça klasiği "Mantıku't-Tayr"(kuşların dili) çevirisi ile bütün ilmi ve tasavvufi terminolojiyi Türkçede kullanmak suretiyle o güne kadar benzeri görülmemiş bir ustalık sergilemiştir;
Çün Feleknâme düzetdük şâh-vâr
Fârisîce taht u tâcı zar-nigâr
Türk dilince dahı tâzîden latîf
Mantıku’t-Tayr eyledük ana harîf
Ben bu Türkî defterin çün dürmeyem
Farisîsiy-ile değşürmeyem
Kimse böyle tatlu söz söylemedi
Kimse bundan yeğ kitâb eylemedi
Gülşehrî'nin 1317 tarihli "Mantıku't-Tayr" çevirisi, Türkiye Türkçesi ile yazılan ve tarihini kesin olarak verebildiğimiz ilk eserdir. Gülşehrî, Mesnevi* formatında yazdığı eserinde girişten sonra “İbtidâ-i Destân-ı Sîmurg”(Sîmurg'un destanının başlangıcı) başlığı altında kuşların padişahı olduğuna inanılan Sîmurg'un özelliklerini anlatarak konuya girer. İran efsanelerinde Sîmurg, insanların yaşamadığı Kafkaslardaki Elbruz Dağı'nın üzerinde yaşar. Yuvasının direkleri abanoz ve sandal ağacındandır. Yuvanın büyük oluşu Sîmurg'un heybeti ile ilgilidir. Siyah bir bulut gibi görünen Sîmurg yaklaştığı zaman hava kararır, pençesi ile timsahları hatta filleri dahi kaldırabilmektedir. Sîmurg'un kendisi kadar büyük iki de yavrusu vardır. Sîmurgun, kendisine özgü bir dili olduğu kabul edilir. Bir sıkıntı veya tehlike zamanında Sîmurg'un tüyünün bir bölümünün yakılması Sîmurg'un yardıma gelmesine neden olur. Bu sihirli tüyün yaraların iyileşmesinde de etkili olduğu kabul edilir. Eserde, bülbül, papağan, tavus, hümâ, kaz, doğan, keklik ve baykuş gibi adı geçen ve geçmeyen bütün kuşlar padişahları Sîmurg'u aramak için toplanırlar. Bu noktada diğer kuşlardan daha farklı özelliklere sahip olan Hüdhüd(İbibik) hikâye içerisinde önemli bir sembol olarak ortaya çıkar. Hüdhüd'ün de aralarına katılmasından sonra, Hüdhüd diğer kuşların kendisine yoldaş olmaları halinde Kafdağı’nın ardındaki padişahları Sîmurg'a ulaşabileceklerini söyler. Fakat öteki kuşlar, Hüdhüd'e çeşitli sorular sorup itirazlarda bulunarak Sîmurg'a erişemeyecekleri endişesiyle yola çıkmak istemezler. Hüdhüd, bütün kuşların sorularına ayrı ayrı cevaplar verip onların tereddütlerini gidermeye çalışır. Sonunda Hüdhüd'ün kılavuzluğunda padişahları Sîmurg'u aramak için çok uzun ve zahmetli bir yolculuğa çıkarlar. Yolculuk esnasında kuşların bir kısmı bir saray görerek orada kalır, bir kısmı da bir çeşme başına konar. Bazısı bir güzel yüz görüp onun peşinden gider, bazısını da dağ başında kurt kapar. Böylece kuşların çoğu telef olur ve ancak çok az bir kısmı aradığı Sîmurg'un bulunduğu yere ulaşabilir. Karşılarına çıkan saraydan Sîmurg'u görmek üzere içeri girince kendilerinden başka kimsenin bulunmadığını görürler. Nihayet Sîmurg'un kendilerinden, kendilerinin de ondan başka bir şey olmadığını anlarlar. Böylece kuşlar halkı temsil ederken, Hüdhüd aklı, Sîmurg ise Tanrıyı temsil etmiş olur. Mesnevinin “Der Hâtime-i Kitâb-ı Mantıku’t-tayr” başlıklı son bölümünde eserin telif tarihi (717/1317), adı ve yazılış sebebi açıklanır.
Gülşehrî, esas konuya sadık kalmakla beraber eserini Attâr’ın Esrarnâme’si ile Mevlânâ’nın Meŝnevî’si, Ķābûsnâme, Kelîle ve Dimne gibi kaynaklardan aldığı hikâye ve fıkralarla zenginleştirmiştir. Gülşehrî’nin belirttiği gibi Mantıku’t-tayr, Türk diliyle Farsça’dan daha güzel bir eser yazılabileceğini ortaya koymak maksadıyla kaleme alınmış kendisinden sonra Batı Anadolu Türkmen beyliklerinde Anadolu'da Türkçe edebiyatının ilk örneklerini veren Germiyanlı şairlere ilham kaynağı olmuştur. Mantıku’t-tayr'ın sonundaki “Şükr ol bir Tanrı’ya ki bu kelâm / Ömrümüzden ilerü oldu tamâm” beytine bakılırsa onun Kırşehir’de 1317’den sonraki bir tarihte ve epeyce ilerlemiş bir yaşta öldüğü anlaşılır. Ancak Germiyanlı şairler, Gülşehrî'nin izinden giderek Farsça olarak hükümdarlar için yüksek bir şiir diliyle yazılmış kadim İrani aşk ve macera hikayelerini, Kütahya'da Germiyan sarayında hükümdar için Türkçe şiir diliyle uyarlayıp, Türkçe'ye adapte edeceklerdir.
*Mesnevi diyince aklımıza Mevlana'nın eseri gelmektedir ancak Mesnevi İran edebiyatında birbiriyle kafiyeli ikişer mısradan oluşan genelde fâilâtün / fâilâtün / fâilün ya da feûlün / feûlün / feûlün / feûl vezinlerinde yazılan genellikle uzun tasavvufi eserler, mizahi öyküler ile aşk öyküleri ve kahramanlık destanlarında kullanılan edebi forma verilen addır. Mevlana'nın Mesnevisi bu formda yazılmış eserlerden sadece biridir. Türkiye'de ulaştığı popülerlik sayesinde Mesnevi, Mevlana'nın eseri ile özdeşleşmiştir. Firdevsî'nin Şahname'si, Nizâmî Gencevî'nin Leyla ile Mecnun'u, Sa‘dî-i Şîrâzî’nin Bûstân’ı ve Feridüddin Attâr'ın Mantık'ut Tayr'ı İran edebiyatında Mesnevi formunun başta gelen örnekleridir. Sözcük anlamı olarak “İkişer ikişer” anlamındaki mesnâ kelimesinin nisbet eki almış biçimidir.